Cha xứ của thế giới
John L. Allen Jr của NCR ngày 17 tháng 6 vừa qua gọi 100 ngày đầu của Đức Phanxicô là 100 ngày đầu của một cha xứ giáo xứ thế giới. Theo nhà bỉnh bút này, các tâm lý gia cho rằng khi kinh nghiệm đi ngược lại mô thức của ta về thế giới, nó sẽ phát sinh ra hiện tượng rối loạn về nhận thức (cognitive dissonance). Lúc ấy, một là ta phải mài dũa lại sự kiện để nó phù hợp với mô thức hai là ta phải từ bỏ mô thức của ta đi, để khỏi phải sống trong cảnh mù mờ triền miên. Ông cho rằng ngã ba đường đó đang là ngã ba đường của thế giới Công Giáo sau 100 ngày đầu của triều giáo hoàng Phanxicô.
Và cũng vì chưa có hành động nào “ngoạn mục” nên cũng chưa có gì tranh cãi lớn. Vào lúc này, Đức Phanxicô đang chuẩn bị cho chuyến đi Rio de Janeiro để chủ tọa Ngày Giới Trẻ Thế Giới. Sau đó, Vatican bước vào cảnh lặng gió của mùa hè. Thành thử phải đến tháng Chín, họa may mới có động thái ngoạn mục như việc bổ nhiệm tân quốc vụ khanh chẳng hạn.
Khắp thế giới, có những tường trình đã thành dã sử về việc gia tăng số người tham dự Thánh Lễ và chạy tới tòa giải tội. Một thứ “hiệu quả Phanxicô” trông thấy. Các cuộc thăm dò, như cuộc thăm dò hồi giữa tháng Tư của Diễn Đàn Pew, cho thấy con số áp đảo những lời khen ngợi ngài và truyền thông hoàn cầu vẫn còn rất say mê vượt quá cả thời hạn trăng mật thông thường. Tất cả những định mức ấy cho thấy biến cố Janeiro vào tháng Bẩy này sẽ là một biến cố nổ bùng nhất xưa nay của “tiệc vui Công Giáo” trong thế kỷ 21.
Nói cách khác, với Allen, ngành Vatican học và tiếng dân (vox populi) hình như không đi đôi với nhau. Chìa khóa để giải quyết hiện tượng không đi đôi này có lẽ là đây: Đức Phanxicô xem ra cương quyết hành xử như một mục tử khiến cho mô thức đúng không phải là mô thức người ta quen dùng để đánh giá một nhà hành pháp cầm đầu. Đúng hơn, đó là cách người Công Giáo quen dùng để nghĩ về một cha xứ. Câu hỏi chính vì thế không phải là chính sách của ngài ra sao, mà liệu ngài có gợi hứng hay không.
Phong cách và bản chất
Sự đơn giản ấy thường đi đôi với việc đặc biệt quan tâm tới cảnh nghèo và người nghèo. Ngày 16 tháng 3, ngài nói với một nhà báo tới Rôma theo dõi cơ mật viện bầu giáo hoàng rằng Giáo Hội phải là “Giáo Hội nghèo cho người nghèo”. Ngài biến tinh thần liên đới với người nghèo này thành chính sách. Ngày 16 tháng Năm tại buổi trình ủy nhiệm thư của 4 đại sứ bên cạnh Tòa Thánh, ngài cảnh cáo rằng “trong khi thu nhập của một thiểu số người gia tăng theo cấp số nhân, thì thu nhập của đại đa số đang tuột dốc. Sự mất cân bằng này phát sinh từ các ý thức hệ cổ vũ tính tự lập tuyệt đối của thị trường và đầu cơ tài chánh, và do đó bác bỏ quyền kiểm soát của nhà nước, là định chế có nhiệm vụ chăm lo công ích”
Một tuần lễ sau, nhân viếng một nhà bếp cung cấp cháo cho người nghèo do Dòng Truyền Giáo Bác Ái điều hành, ngài kết án “chủ nghĩa tư bản tàn ác chuyên giảng dạy thứ luận lý học lợi lộc bất chấp điều gì… chuyên khai thác không hề nghĩ tới những con người”.
Tính đơn giản cũng biểu lộ qua việc Đức Phanxicô thích dùng cử chỉ thay vì những tuyên bố cầu kỳ. Thay vì thuyết giảng về chức linh mục trong phụng vụ Thứ Năm Tuần Thánh, ngài đi rửa chân cho các tù nhân trẻ tại Casa del Marmo, trong đó có cả phụ nữ và người Hồi Giáo.
Việc bao gồm cả phụ nữ vào nghi thức rửa chân xem ra đi ngược với chỉ thị năm 1988 của Bộ Phụng Tự. Nhưng theo cha Lombardi, phát ngôn viên Tòa Thánh, việc đó được tính đơn giản biện minh: “cộng đoàn này (Casa del Marmo) chỉ hiểu những điều đơn giản và chủ yếu; họ không phải là các học giả phụng vụ. Rửa chân là điều quan trọng ở chỗ cho thấy tinh thần phục vụ và yêu thương của Chúa Kitô”.
Oái oăm thay, Đức Phanxicô lại là vị giáo hoàng Dòng Tên đầu tiên nhấn mạnh tới lòng khiêm nhường như đức tính xác định ra tư cách lãnh đạo trong Giáo Hội. Hôm ra mắt công chúng sau khi được bầu làm giáo hoàng, ngài yêu cầu công chúng cầu xin ơn lành của Chúa xuống trên ngài trước khi ngài ban phép lành cho họ. Điều này được giải thích như là lời yêu cầu họ chúc lành cho ngài trước, một cử chỉ đầy ý nghĩa cho tương lai.
Một phần, các việc trên phản ảnh phong cách quản trị trực tiếp của ngài. Nhưng rõ ràng chúng cũng nói lên lòng khiêm nhường, muốn tự làm lấy những việc mà ngài thông thường vẫn làm. Khi tiếp ai đó tại Vatican, ngài có thói quen không ngồi trên ngai, đợi họ đến, mà rời khỏi bục, gặp khách ngang tầm mắt và chào đón họ như người ngang hàng.
Lòng khiêm nhường cũng trở thành nét xác định ra triều giáo hoàng trên bình diện thần học và Giáo Hội học. Thí dụ, nhiều quan sát viên cho rằng việc ngài quyết định thành lập nhóm 8 vị Hồng Y giúp ngài quản trị cho thấy quyết tâm của ngài muốn có một phương cách thi hành thẩm quyền một cách có tính hợp đoàn và hợp tác hơn.
Không hẳn ai ai cũng đồng ý phương thức ấy. Người chuyên viết về phụng vụ người Ý là Mattia Rossi từng cho rằng đó là bước tiến nhằm “tiêu hủy ngôi vị giáo hoàng” vì nó thay thế ý niệm thẩm quyền do Chúa thiết lập bằng ý niệm hợp đoàn tính đầy mờ nhạt, và do đó, đã biến vị giáo hoàng từ người thứ nhất trên các người cùng hàng thành người thứ nhất giữa những người cùng hàng.
Linh mục Dòng Capuchin William Henn, một nhà đại kết học nổi danh hiện giảng dạy tại Đại Học Gregorian ở Rôma, nhận định rằng “với Đức Phanxicô, tôi nghĩ các Kitô hữu khác sẽ thấy rõ hơn việc thừa tác vụ giám mục là để phục vụ hiệp thông, và sẽ cởi mở hơn đối với nó”.
Hiện không có dấu chỉ nào cho thấy Đức Phanxicô sẽ dẫn Giáo Hội ra khỏi các quan tâm truyền thống về chính trị. Ấy thế nhưng, các quan sát viên đều tin rằng đây không phải là vị giáo hoàng hễ tỉnh ngủ là nghĩ tới chính trị. Sau cuộc bỏ phiếu ngày 10 tháng Tư vừa qua tại Uruguay nhằm hợp pháp hóa hôn nhân đồng tính, không một nhận định nào của Đức Phanxicô hay của các phụ tá cao cấp đã được nói ra, dù Uruguay là nước thứ ba của Châu Mỹ La Tinh nhìn nhận loại “hôn nhân” này, một sự kiện mà các quan sát viên tin rằng sẽ thúc đẩy các quốc gia khác trong vùng mô phỏng, vùng vốn là quê hương của ngài.
Dễ dàng lui tới
Các bài giảng hàng ngày của ngài tại Domus Sanctae Marthae không hề là những tiểu luận có hệ thống, nên được nhiều người giải thích rất khác nhau. Người bảo thủ mừng vui khi ngài sử dụng các thuật ngữ truyền thống như việc ngài năng nhắc tới ma quỉ. Nhưng họ không hài lòng bao nhiêu, khi ngài bảo người vô thần cũng được Chúa Kitô cứu chuộc. Người cấp tiến mừng vui khi ngài chỉ trích “những người muốn vặn ngược đồng hồ” đối với các cải cách của Vatican II.
Dù thế nào, ngài cũng nhất quyết không để cho mối lo bị giải thích sai làm ngài ngưng việc tiếp tục hành xử như một mục tử. Và vì thế, các viên chức Vatican mỗi sáng thức dậy đều tự hỏi không biết hôm nay họ sẽ gặp được ngạc nhiên gì từ vị giáo hoàng ưa ứng khẩu này.
Một cuộc hành trình đầy hấp dẫn
Tuy nhiên, ta vẫn có được một lượng suy nghĩ và truyền giảng lành mạnh từ vị giáo hoàng đầu tiên thuộc Dòng Tên này về đủ mọi chủ đề, từ chủ nghĩa duy nghề nghiệp của giáo sĩ tới việc làm tay chân nặng nhọc. Vả lại, cũng như Allen, Thavis cho rằng nơi Đức Phanxicô, biểu tượng cũng là bản chất, vì các cử chỉ của ngài nói lên rất nhiều, đối với bên trong cũng như bên ngoài Giáo Hội. Ông nhận diện một số định hướng sau đây:
Thứ hai, Đức Phanxicô đã thiết lập nhóm 8 Hồng Y (nay đã tăng lên 9) để góp ý với ngài về các vấn đề quản trị Giáo Hội và cải tổ Giáo Triều, trong đó, chỉ có một thành viên hiện thuộc Giáo Triều. Xem ra, ngài ít dựa vào các chức sắc bên trong Vatican, mà dựa nhiều hơn vào các giám mục thế giới để quản trị Giáo Hội.
Thứ ba, phần lớn các lời giảng dạy của Đức Phanxicô phát xuất từ các bài giảng lễ hàng ngày tại nhà khách của Vatican trong các bài giảng phần lớn ứng khẩu. Các viên chức Vatican không coi các bài giảng này là huấn quyền, nhưng vẫn cho công bố trọn bản văn. Có thể nói, những bài giảng nhiều ứng khẩu này không đi qua bộ máy bàn giấy thông thường, nên ít bị Giáo Triều kiểm soát.
3. Viễn kiến của Đức Phanxicô ít chú tâm tới căn tính nội bộ mà ngiêng nhiều về ảnh hưởng bên ngoài.
Ngài muốn Giáo Hội hiện diện trong cuộc sống của người ta. Đối với các linh mục, điều này có nghĩa phải đi gặp gỡ giáo dân, chia sẻ các vấn đề của họ. Đức Phanxicô mô tả điều ấy bằng một hình ảnh bất hủ: mục tử phải có “mùi của chiên”. Đối với các giám mục, điều này có nghĩa phải chấm dứt chủ nghĩa duy nghề nghiệp. Ngài nói với các sứ thần tòa thánh: khi chọn ứng viên giám mục, nên tránh những người có tham vọng, mà chọn các mục tử gần gũi dân.
Đối với giáo dân, nó có nghĩa cương quyết sống Tin Mừng và công bố nó cách hân hoan bằng lời lẽ và bằng việc làm, nhất là đối với những ai đang đau khổ. Dù cần can đảm mới làm được, nhưng phúc âm hóa không hề là một gánh nặng.
Nhưng Tin Mừng kinh tế của ngài không chỉ nhắm các cơ quan quốc tế và các mối lái quyền lực. Ngài muốn Giáo Hội nhập thân mối quan tâm đối với người nghèo và người đau khổ. Ngài cũng cảnh giác các linh mục và giám mục phải chống lại sức cám dỗ của mô thức kinh doanh. “Công bố Tin Mừng phải đi theo đường nghèo khó”. Ngài cho rằng thực hành điều mình rao giảng là chìa khóa để con người thời nay nhìn ra tính khả tín của Giáo Hội.
Tiến sĩ Thavis nghĩ rằng, ta đã vượt qua thời kỳ “trăng mật” thường tình, để bước vào một cuộc hành trình đầy hấp dẫn.
Vu Van An
